جوان و آینده نگری

یکی از مسائلی که توجه به آن برای عموم به ویژه جوانان لازم و ضروری است، مسئله آینده نگری است. همه انسان هایی که به سعادت خویش می اندیشند و می خواهند زندگی آرام و با نشاط داشته باشند، باید اصل آینده نگری را سر لوحه کارهای خود قرار دهند تا بتوانند در سایه تدبیر و مآل اندیشی نتیجه مطلوب را به دست آورند.

آینده نگری از منظر عقل

آینده نگری یک خصیصه مقدس انسانی و موهبتی الهی است که روش زندگی انسان را از زندگی حیوان جدا کرده و به آن جنبه عقلانی و انسانی می بخشد و افق آینده را در پیش رویش روشن می کند تا قدرت برنامه ریزی را برای رسیدن به اهداف عالی پیدا کند. تفاوت انسان با حیوان در مسئله آینده نگری این است که چون سطح آگاهی حیوان محدود به زمان حال است، به آینده نظر ندارد و تلاشی هم برای ساختن آینده نمی کند. اگر می بینیم بعضی حیوانات کارهایی انجام می دهند که نتیجه اش در زمان آینده مشخص می شود- مانند لانه سازی موریانه و مورچه و زنبور عسل و یا ذخیره سازی غذا و مهاجرت فصلی بعضی پرندگان - این ها از روی علم و آگاهی نیست بلکه از روی الهام غریزی و جاذبه فطری است و توجهی به نتیجه کار خود ندارند؛ اما سطح آگاهی انسان به قدری گسترده و افق اندیشه اش به اندازه ای وسیع است که زمان و مکان رادر می نوردد؛ او هم می تواند گذشته را مرور کند و از پیروزی ها و شکست ها تجربه و عبرت بیاموزد وهم مرکب اندیشه را در میدان آینده به جولان در آورد و بر افق های دور دست مسلط گردد.

جوان و آینده نگری

یکی از مسائلی که توجه به آن برای عموم به ویژه جوانان لازم و ضروری است، مسئله آینده نگری است. همه انسان هایی که به سعادت خویش می اندیشند و می خواهند زندگی آرام و با نشاط داشته باشند، باید اصل آینده نگری را سر لوحه کارهای خود قرار دهند تا بتوانند در سایه تدبیر و مآل اندیشی نتیجه مطلوب را به دست آورند.

آینده نگری از منظر عقل

آینده نگری یک خصیصه مقدس انسانی و موهبتی الهی است که روش زندگی انسان را از زندگی حیوان جدا کرده و به آن جنبه عقلانی و انسانی می بخشد و افق آینده را در پیش رویش روشن می کند تا قدرت برنامه ریزی را برای رسیدن به اهداف عالی پیدا کند. تفاوت انسان با حیوان در مسئله آینده نگری این است که چون سطح آگاهی حیوان محدود به زمان حال است، به آینده نظر ندارد و تلاشی هم برای ساختن آینده نمی کند. اگر می بینیم بعضی حیوانات کارهایی انجام می دهند که نتیجه اش در زمان آینده مشخص می شود- مانند لانه سازی موریانه و مورچه و زنبور عسل و یا ذخیره سازی غذا و مهاجرت فصلی بعضی پرندگان - این ها از روی علم و آگاهی نیست بلکه از روی الهام غریزی و جاذبه فطری است و توجهی به نتیجه کار خود ندارند؛ اما سطح آگاهی انسان به قدری گسترده و افق اندیشه اش به اندازه ای وسیع است که زمان و مکان رادر می نوردد؛ او هم می تواند گذشته را مرور کند و از پیروزی ها و شکست ها تجربه و عبرت بیاموزد وهم مرکب اندیشه را در میدان آینده به جولان در آورد و بر افق های دور دست مسلط گردد.

بدون تردید هر اندازه نیروی عقل و اراده در انسان قوی تر باشد، آینده نگری اش بیش تر و برنامه ریزی اش برای آینده دقیق تر خواهد بود، زیرا انسان به علت داشتن عقل دور اندیش بسیاری از کارها را با تدبیر و پایان اندیشی و بررسی همه جوانب آن انتخاب می کند و انجام می دهد. این عقل حساب گر است که کارها را با توجه به مصالح و مفاسد نهفته در آن تجزیه و تحلیل می کند و از کارهایی که ممکن است در آینده نتیجه نا مطلوبی برای انسان داشته باشد، بر حذر می دارد و به هر عملی که نتیجه مطلوبی، هر چند در دراز مدت، داشته باشد توصیه و ترغیب می کند و بر طبیعت جوانی که متمایل به تنبلی و استراحت و لذت جویی است، غلبه می کند و او را آینده نگر و پر تحرک می سازد؛ مثلاً یک جوان دانش آموز که بر اساس طبیعت نو جوانی و جوانی علاقه مند به خواب و استراحت و خوراک و آسایش است و آینده نگر نیست، وقتی به عقلش مراجعه می کند، می بیند عقل با ترسیم عاقبت تلخ و نا خوشایند کسانی که به تنبلی و تن پروری خو کرده و در نتیجه به نکبت و فلاکت کشیده شده اند و نیز با مجسم کردن عاقبت عافیت آفرین و فرجام درخشان کار افرادی که با سخت کوشی و بیدار ماندن و درس خواندن به سعادت و کمال رسیده اند، با زبان وجدان و الهام فطری به او می گوید: اگر می خواهی آینده خوبی داشته باشی، باید از لذت جویی های زود گذر و شهوت های فریبنده چشم بپوشی و با تلاش و کوشش، راه رسیدن به آینده روشن و موفقیت آمیز را بر خود هموار کنی و بدان که آینده و خوش بختی و بد بختی در گرو انتخاب وتلاش امروز تو است. به قول شاعر:

زکوشش به هر چیز خواهی رسید

به هر چیز خواهی کماهی رسید

و اگر تنبلی را پیشه خود سازی و از فعالیت و کوشش سر باز زنی، آینده تاریکی خواهی داشت. به قول شاعر :

تنبلی آرد به چشمان تو خواب

می شود آینده ات یک سر خراب

پس از تجزیه و تحلیل عقلانی، احساسات به جوش می آید و جوان برای رسیدن به هدف های عالی چنان مصمم می شود که سر از پا نمی شناسد، مشکلات را نا دیده می گیرد و سختی ها را به جان می خرد و می گوید:

چرخ بر هم زنم ار غیر مرادم گردد

من نه آنم که زبونی کشم از چرخ فلک

دست از طلب ندارم تا کام دل بر آید

یا تن رسد به جانان یا جان ز تن بر آید

همین انگیزه و اراده قوی بود که مخترعان و مکتشفان و دانشمندان بزرگ را در راه رسیدن به مقصود به حرکت و تحمل سختی ها واداشت تا آثار ارزشمندی به یادگار بگذارند، به طوری که جامعه بشری را به اعجاب و تحسین وادار سازند.

آینده نگری از نظر اسلام

آینده نگری در تعالیم اسلام از جایگاه والایی برخوردار است. قرآن مجید به پیروان خود توصیه می کند که عاقبت اندیش باشند و فریفته منافع زود گذر دنیا نشوند، بلکه آخرت را در نظر داشته باشند، و به گونه ای عمل کنند که در آخرت سعادتمند گردند. 1 علی (ع) نیز در نهج البلاغه در موارد بسیاری از جمله در خطبه 113 به این موضوع اشاره کرده است. آن حضرت در سخن دیگری آینده نگری را از ویژگی های افراد با ایمان معرفی کرده و می فرماید: «المؤمنون هم الذین عرفوا ما أمامهم؛ مؤمنان کسانی هستند که آینده خویش را می شناسند.» 2 وضعیت آینده هر انسانی وابسته به کارهایی است که امروز انجام می دهد. از این رو لازم است در آغاز هر کاری نتیجه آن را بسنجد و میزان تأثیر آن را در سرنوشت خویش باز شناسد و اگر فایده ای به حالش ندارد انجام ندهد و هرگز بدون تأمل و دقت دست به کاری نزند. علی (ع) فرمود: « من تورط فی الأمور بغیر نظر فی العواقب فقد تعرض للنوائب؛ کسی که بدون تدبر و پایان اندیشی در کارها وارد شود، خود را در معرض بلاها و مصیبت ها افکنده است. »3 نظامی در این باره خوب سروده است :

در سر کاری که در آیی نخست

رخنه بیرون شدنش کن درست

تا نکنی جای قدم استوار

پای منه در طلب هیچ کار 4

ناصر خسرو نیز چنین سروده است:

دو روزه عمر در دنیای فانی

نکو کن خوی و خلق و زندگانی

به هر کاری سر رشته نگه دار

عنان یکبارگی از دست مگذار

علی (ع) ضمن وصیت به فرزندش محمد حنیفه می فرماید: کسی که از اندیشه دیگران [با مشورت آنان] استقبال کند، موارد خطا را می شناسد و کسی که بدون تدبر و پایان اندیشی در کارها وارد شود، خود را در معرض بلا و مصیبت های سخت قرار داده است و پایان اندیشی پیش از انجام کار تو را از پشیمانی مصون می دارد.5 همان طوری که آینده نگری در امور معنوی و اخلاقی برای انسان فایده دارد، در کارهای مربوط به دنیا نیز مفید است و بدون آن ممکن است آسیب های زیادی در زندگی دامن گیر انسان شود. امیر مؤمنان علی(ع) فرمود: «حسن التدبیر یُنمی قلیل المال و سوءالتدبیر یفنی کثیره ؛ تدبیر درست، مال کم را می افزاید و تدبیر نا درست، مال زیاد را کم می کند. »

 و نیز فرمود: «آفه المعاش سوءالتدبیر؛ عدم عاقبت اندیشی، آفت زندگی است.‌»

 و در سخنی دیگر فرمود: « سوءالتدبیر مفتاح الفقر؛ تدبیر غلط در زندگی، کلید فقر است. » 6 از این رو پیامبر اکرم(ص) تأکید فراوان داشت که پیروانش در آغاز هر کاری مآل و فرجام آن را بررسی کنند.

امام صادق(ع) نقل می کند که مردی به حضور پیغمبر اکرم (ص) شرفیاب شد و درخواست کرد که به او سفارشی کند. حضرت پرسید: آیا سفارش پذیر هستی که به تو سفارش کنم ؟ آن مرد جواب داد: آری. آن گاه پیامبر (ص) به او فرمود: «فانّی أوصیک اذا أنت هممت بامر فتدبر عاقبته، فان یک رشداً فامضه وان غیاً فانته عنه ؛ به تو سفارش می کنم هر وقت تصمیم بر کاری گرفتی، به پایان آن بیندیش؛ اگر آن را درست و مطابق مصلحت دیدی انجام بده و اگر نا درست و گم راه کننده بود از انجام دادن آن خودداری کن.»

 واژه تدبیر که زیاد در روایات به آن تأکید شده است، به معنای این است که انسان ببیند پایان کار و حرکتش چه نتیجه ای دارد و به کجا منتهی می شود.

 به طور کلی آینده نگری و تدبیر، لازمه مدیریت انسان در امور فردی و اجتماعی است و بدون آن در زندگی کامیاب و موفق نخواهد شد، زیرا آدمی در طول زندگی به ویژه در جوانی همواره با مسائلی مواجه است که نیاز به اندیشه و تدبر وپایان نگری دارد ؛ مانند انتخاب دوست، انتخاب رشته تحصیلی، انتخاب شغل، انتخاب همسر، انتخاب محل سکونت و ده ها مسائل دیگر که هر یک برای جوانان یک امر حیاتی و سرنوشت ساز است. از این رو هم خود جوانان باید به فکر آینده خویش باشند و هم مربیان لایق آنان را متوجه مسئولیت خطیرشان کرده وبه آینده نگری تشویق کنند.

پیشوایان دینی ما نیز این روش را به کار می بستند و خطاب به نوجوانان آنان را به کسب دانش به منظور کسب کمال و موقعیت های آینده تشویق می کردند. علی(ع) در این با ره می فرمود: «من لم یتعلم فی الصغر لم یتقدم فی الکبر؛ کسی که در کودکی دانش نیاموزد در بزرگی از دیگران تقدم و پیشی نخواهد گرفت.»

 امام حسن مجتبی(ع) نیز به فرزندان خود و فرزندان برادرش می فرمود: «انکم صغار قوم و یوشک ان تکونوا کبار قوم آخرین فتعلّموا العلم فمن لم یستطع منکم أن یحفظه فلیکتبه و لیضعه فی بیته ؛ شما کودکان اجتماع امروز، امید می رود از بزرگان جامعه فردا باشید. پس در فراگیری دانش بکوشید و هر کدام از شما هم قادر به حفظ آن نیستید، مطالب را بنویسید و در منزل نگه دارید.»

 البته نباید آینده نگری را با ترس از آینده اشتباه گرفت، زیرا ترس بی جا از آینده، مایه نگرانی و رکود است؛ اما آینده نگری پذیرفتن واقعیت ها و برنامه ریزی برای موفقیت است.

پی نوشت ها :

1- ر.ک: اسراء (17) آیه18؛ قیامت(75) آیه 20؛ انسان(76) آیه27.

2- بحار الانوار، ج 78، ص25.

3- مستدرک الوسائل، ج2، ص380.

4- سفینه البحار، ج1، ص439.

5 وسائل الشیعه، ج11، ص223.

6- شرح غررالحکم و دررالکلم، ج3، ص387.