راز جاودانگی قرآن کریم چیست؟

در جست­وجوی راز جاودانگی قرآن کریم در مسیر تاریخ، سخن نهایی همۀ پویندگان عرصۀ وحی و مفسّران حقیقی قرآن کریم آن است که خصوصیات خود این کتاب آسمانی، به آن ضمانت‏ بقا بخشیده و در فراز و فرودهای فرسایشی زمان، آن را از کهنگی نجات داده[1]؛ گرچه عوامل دیگری مانند اهتمام مسلمانان به حفظ قرآن کریم نیز در این امر بی­‏اثر نبوده است.

راز جاودانگی قرآن کریم چیست؟

در جست­وجوی راز جاودانگی قرآن کریم در مسیر تاریخ، سخن نهایی همۀ پویندگان عرصۀ وحی و مفسّران حقیقی قرآن کریم آن است که خصوصیات خود این کتاب آسمانی، به آن ضمانت‏ بقا بخشیده و در فراز و فرودهای فرسایشی زمان، آن را از کهنگی نجات داده[1]؛ گرچه عوامل دیگری مانند اهتمام مسلمانان به حفظ قرآن کریم نیز در این امر بی­‏اثر نبوده است.

نخستین و مهم­‏ترین نکته در بیان راز جاودانگی قرآن کریم آن است که این متن از خدا است نه ساخته و پرداختۀ عقل بشر. این کتاب از سوی کسی است که به تمام زمان­‏ها، مکان­‏ها، پرسش­‏ها و نیازهای انسان و مخلوقات احاطه دارد و می­‏تواند تا قیام قیامت پاسخ­گوی تمام احتیاجات و سؤالات بشر باشد. بهترین دلیل درستی این سخن، وجود آیات تحدی در قرآن کریم و ناتوانی بشر در آوردن مثل آن است. در واقع این اعجاز، از سوی خدا بودن قرآن کریم را اثبات می‏کند.

در تبیین راز جاودانگی قرآن کریم، خصوصیات و صفات این کتاب آسمانی، از دو منظر درونی و بیرونی قابل بررسی است.

صفات درونی قرآن کریم:

1. اعجاز در بعد لفظ قرآن کریم

بخشی از جاودانگی قرآن کریم، مرهون زیبایی و رسایی وصف­ناپذیر کلماتی است که ساختمان بدیع و بی­سابقه این کتاب آسمانی را به وجود آورده و تمام ادیبان و سخن­سرایان زبردست تاریخ را به ستایش و شگفتی واداشته است. در این گستره می‏ توان به موارد زیر اشاره کرد:

الف) ژرفایی و حکمت­آموزی واژگان:

گزینش و چینش واژه­‏ها در قرآن کریم در پرتو حکمت و دقّت صورت پذیرفته است[2]؛ مانند کلمه­های صراط و سبل. قرآن کریم وقتی در مقام بیان تنها راه مستقیم هدایت است، کلمۀ صراط را به کار می­‏برد و هر جا سخن از راه‏­های انحرافی است، از کلمۀ سبل استفاده می‏­کند؛ چرا که راه هدایت ‏یکی است و جمع بسته نمی­شود؛ در حالی که راه­‏های ضلالت و گمراهی متعدد است و به صورت جمع می­آید.

ب) نوگرایی سبک، خوش­آوایی ترکیب:

سبک قرآن کریم، نثر متعارف و نیز نظم و شعر نیست؛ ولی ویژگی­های مثبت هر دو را دارد و هر آیه‏ای از موضوعات مختلف سخن می‏گوید. این سبک، تازگی و طراوتی ویژه و انحصاری پدید می­‏آورد؛[3] همانند "وَالطُّورِ * وَکِتَابٍ مَسْطُورٍ * فِی رَقٍّ مَنْشُورٍ * وَالْبَیْتِ الْمَعْمُورِ * وَالسَّقْفِ الْمَرْفُوعِ * وَالْبَحْرِ الْمَسْجُورِ"[4]

ج) لطافت­گرایی خردمندانه و اخلاقی در بیان واقعیت­‏ها:

این نص گرانسنگ در شرح و تبیین حقیقت، از بالاترین قواعد زیباسازی کلام و مفاهمه بهره می­‏برد. قرآن کریم از زیباترین و گیراترین تشبیهات، کنایات، استعارات و تمثیل­‏ها آکنده است؛ اما در عین حال همواره معیارهای اساسی حقیقت­‏گویی، خردمحوری، ارزش­‏های انسانی و اخلاقی را نیز رعایت می‏­کند؛ مانند آیۀ شریفۀ "...هُنَّ لِبَاسٌ لَکُمْ وَأَنْتُمْ لِبَاسٌ لَهُنَّ..."[5] که در آن هر یک از زوجین به لباس تشبیه شده‏اند. لباس باعث زینت و زیبایی، حیا و عفت، صیانت از تعرض و دستبرد بیگانگان است.[6]

د) بیان مطالب و مسائل مختلف در قالب الفاظ کوتاه و موجز:

نظیر بیان هدایت تکوینی به سوی خوبی­ها و مسئلۀ حب و بغض در راه خدا که اساس ایمان است، در کوتاه­‏ترین عبارت: "و لکن الله حبب الیکم الایمان و زینه فی قلوبکم و کره الیکم الکفر و الفسوق و العصیان‏"[7]

2. اعجاز در بُعد محتوایی قرآن کریم

بی­شک آن­چه در کنار اعجاز لفظی قرآن کریم، در جاودانگی قرآن کریم نقش مهم‏تر دارد، اعجاز در قلمرو محتوا است که شناخت آن به تفکر و تأمل بیش­تر نیازمند است. در این گستره، می‏­توان به موارد مهم زیر اشاره کرد:

الف) هماهنگی با فطرت و سرشت مشترک انسان­ها

برخورداری انسان­‏ها از سرشت طبیعی، غرایز همگون آن­ها را در انگیزه حرکات و تحرکات و نیازمندی­‏های مختلف روانی و جسمانی متحد ساخته است. قرآن کریم در این باره می‏­فرماید: "...فِطْرتَ اللَّهِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْهَا..." ([با همان] سرشتی‏ که خداوند مردم را بر آن سرشت ‏خلق کرد)[8]، و " ...خَلَقَکُمْ مِنْ نَفْسٍ وَاحِدَةٍ..." (خداوند شما را از نفس واحد آفرید).[9]

از ویژگی­‏های اساسی قرآن کریم که آن را از تمام نوشته‏­های دیگر ممتاز ساخته، هماهنگی آن با سرشت الهی انسان و پاسخ­گویی به احتیاجات و سؤالات او در تمام اعصار و مکان­‏ها است.

ب) واقع‏گرایی و اعتدال

هنر قرآن کریم در این است که با نگرش واقع­بینانه به حقیقت وجود انسان و سرنوشت وی، اهداف زندگی او را در یک طبقه­‏بندی منظّم مقدماتی، متوسط، عالی و نهایی سامان و انتظام می­‏بخشد تا تمام استعدادهای ذاتی‏اش پرورش یابد و خاستگاه­‏های وجودی‏اش به شیوه‏ای معتدل و هماهنگ ارضا گردد.[10]

ج) پیراستگی از اختلاف و تناقض

از ضرورت­‏های عالم مادّه و طبیعت، تحول و تکامل است. همۀ موجودات این عالم، وجود تدریجی دارند و در ذات خویش همواره، از ضعف به قوّت و از نقص به کمال می­گرایند. انسان نیز در افکار و آثار خویش پیوسته در حال تحول و تکامل است. کتاب آسمانی قرآن کریم با آن ‏که در طول 23 سال، در احوالات و شرایط مختلف (سفر و حضر، مکه و مدینه، جنگ و صلح و سختی و آسانی) برای بیان معارف الهی و تعلیم اخلاق پسندیده و بیان قوانین دینی نازل شده، در اجزا و آیات آن، کم‏ترین اختلاف و تناقضی مشاهده نمی­شود.[11] و این ویژگی منحصر به فرد، به قرآن کریم جاودانگی بخشیده و در بقای ابدی آن نقشی مهم ایفا می­کند.

د) بیان مستحکم­‏ترین راه هدایت

"إِنَّ هَذَا الْقُرْآنَ یَهْدِی لِلَّتِی هِیَ أَقْوَمُ..." (به درستی که این قرآن به محکم­‏ترین و صحیح­‏ترین راه هدایت می­کند).[12] قرآن و دین اسلام انسان را به راه خیر و سعادت دنیا و آخرتش را تأمین کند؛ فرا می‏­خواند.[13] ارائه مستحکم­‏ترین و صحیح­‏ترین راه هدایت و سعادت، موجب جاودانگی قرآن کریم گشته است.

هـ) معیار تشخیص حق و باطل بودن

"تَبَارَکَ الَّذِی نَزَّلَ الْفُرْقَانَ عَلَى عَبْدِهِ لِیَکُونَ لِلْعَالَمِینَ نَذِیرًا" (پر برکت است ‏خداوندی که فرقان [جدا­سازندۀ حق از باطل] را بر بندۀ خود نازل کرد تا هشدار­دهنده‏ای برای جهانیان باشد).[14]

«مبین و فرقان‏» دو وصفی است که اوج عظمت قرآن کریم را تا ابد برای عالمیان بیان می­‏کند و به عنوان بارقه‏ای از رحمت و برکت الهی در قرآن عظیم تجلی کرده است و از فیض وجود این کتاب حقیقت و واقعیت، چهرۀ دروغین و حق­نمای باطل در هر زمانی، به ویژه دوران پیچیدۀ معاصر، آشکار می‏­گردد.[15]

صفات بیرونی قرآن کریم:

آن­چه در کشف راز جاودانگی قرآن کریم قابل تأمل است؛ وجود صفات و ویژگی­هایی است که با مطالعه و نگاهی از بیرون به قرآن کریم آشکار می­گردد. در میان این صفات، دو وصف، قابل عنایت است؛

1. معجزۀ فکری:

بر خلاف سایر معجزات انبیا(ع) که از سنخ معجزات محسوس و ملموس بوده و در روزگار حضور خود آن پیامبران رخ داده و اینک اثری از آن­‏ها باقی نمانده است، قرآن کریم (معجزۀ اصلی پیامبر ـ صلی الله علیه و آله و سلّم) معجزه‏ای عقلی ـ فرهنگی است که بر حضور پیامبر(ص) مشروط نیست و در همیشۀ تاریخ جاودان و معرف خویش است.[16] چون قرآن کریم معجزه‏ای اندیشه‏ای و عقلانی است، برای ابد ـ تا زمانی ‏که فکر باقی است ـ جاودانه می­‏ماند.

2. خاتمیت قرآن کریم:

"مَا کَانَ مُحَمَّدٌ أَبَا أَحَدٍ مِنْ رِجَالِکُمْ وَلَکِنْ رَسُولَ اللَّهِ وَخَاتَمَ النَّبِیِّینَ..." (محمد(ص) پدر هیچ یک از شما نیست و لکن رسول خداوند و خاتم پیغمبران است...).[17]

پیامبر اکرم(ص)، آخرین پیامبر و رسول الهی در زمین است و شریعت ایشان، کامل­‏ترین دین آسمانی شمرده می­‏شود. از این رو، باید معجزه‏ای ارائه دهد که تا ابد، حقانیت رسالت و کمال دینش را اثبات کند و با بیان قوانین و احکام جاودانه، انسان‏­ها را به سعادت فردی و اجتماعی رهنمون گردد. امام صادق(ع)، در پاسخ کسی که از سبب تازگی قرآن کریم در هر تلاوت پرسیده بود، فرمودند: «زیرا خداوند تبارک و تعالی قرآن کریم را برای زمان خاص و مردم خاصّی قرار نداده است. از این رو، در هر زمانی، جدید و برای هر قومی تازه و دل­پذیر است تا روز قیامت».[18]

پی­نوشت:

1. معرفت. محمدهادی، التفسیر والمفسرون فی ثوبه القشیب، ج2، ص101.

 2 و 3. سعیدی روشن. محمدباقر، علوم قرآن، صص105 و 106.

 4. سورۀ مبارکۀ طور؛ آیۀ شریفۀ 106.

 5. سورۀ مبارکۀ بقره؛ آیۀ شریفۀ 187.

 6. سعیدی روشن. محمدباقر، علوم قرآن، صص107، 109.

 7. معرفت. محمدهادی، التفسیر والمفسرون فی ثوبه القشیب.

 8. سورۀ مبارکۀ روم؛ آیۀ شریفۀ 30.

 9. سورۀ مبارکۀ نساء؛ آیۀ شریفۀ 1.

 10. سعیدی روشن. محمدباقر، علوم قرآن، ص122.

11. المیزان، ج1، ص66.

 12. سورۀ مبارکۀ اسراء؛ آیۀ شریفۀ 9.

 13. المیزان، ج13، ص47.

 14. سورۀ مبارکۀ فرقان؛ آیۀ شریفۀ 1.

 15. المیزان، ج15، ص174.

16. سعیدی روشن. محمدباقر، علوم قرآن، صص78 و 79.

 17. سورۀ مبارکۀ احزاب؛ آیۀ شریفۀ 40.

 18. محمدی ری­شهری. محمد، میزان­الحکمه، ج8، ص70.