ایمان نیوز
سیاست بین الملل - فرقه شناسی - مهدویتایمان نیوز
سیاست بین الملل - فرقه شناسی - مهدویتشیخیه
فرقه شیخیه، براساس تعالیم عالم شیعى، شیخ احمد احسائى، در نیمه اول قرن سیزدهم به وجود آمد. پیروان این فرقه مجموعاً از مردم بصره، حلّه، کربلا، قطیف، بحرین و بعضى از شهرهاى ایران بودند.(1)
اساس این مذهب، مبتنى بر ترکیب «تعبیرات فلسفى قدیم» متأثر از آثار سهروردى با اخبار آل محمد صلىاللهعلیهوآله است.(2) آموزههاى ویژه بنیانگذار این فرقه، غیر از آن که مایه انشعاب داخلى فرقه شد؛ زمینه ساز پیدایش دو فرقه منحرف «بابیت» و «بهائیت» نیز گردید.
نام دیگر این گروه «کشفیه» است. کشفیه، کنایه از کشف و الهامى است که رهبران این فرقه، براى خود قائل بودند. مدعى جانشینى شیخ، فردى به نام «سیدکاظم رشتى» بود. وى در خصوص نامگذارى شیخیه به «کشفیه» مىنویسد:
«خداوند سبحان، حجاب جهل و کورى دین را از بصیرتها و چشمهاى ایشان برداشته و ظلمت شک و ریب را از قلوب و ضمایر آنها برطرف کرده است».(3)
این فرقه به «پایین سرى» ـ در مقابل «بالاسرى» ـ نیز نامیده شده است. علّت نامگذارى آن ممنوع دانستن زیارت و اقامه نماز در بالاسر قبر امام معصوم علیهالسلام است که مخالفان، آنان را «پایین سرى» مىخواندند.
شیخ احمد احسایىشناخت شیخیه، با شناسایى «شیخ احمد» گره خورده است؛ چه این که شیخیه، به او منسوباند و اساس تعالیم خود را، از او گرفتهاند. مشرب و سیره شیخ احمد، دامنه تأثیر او را به پس از حیاتش رسانده، و تحولاتى را در تاریخ امامیه ـ از قرن سیزده به بعد ـ به بار آورده است. از این رو، دانستن شرح حال او(4) و ذکر ویژگىهاى علمى و عملى وى، ضرورت دارد.
شیخ احمد، مشهور به «احسایى»؛ فرزند زین الدین بن ابراهیم است که در رجب 1166 به دنیا آمد و در ذیقعده سال 1241 به دیار باقى شتافت. وى را «عالم»، «حکیم» و «فقیه» نامدارى خواندهاند که با اظهار بعضى از عقاید و برداشتهاى فلسفى ـ عرفانى، مخالفت عدهاى از فقیهان و متکلمان را برانگیخت تا جایى که برخى به «کفر» او شهادت دادند.
زادگاه شیخ احمد احسایى، روستاى «مُطَیرِفى» واقع در منطقه «احساء» در شرق عربستان است. به گفته احسایى، سابقه تشیع در نیاکان وى، به جدّ چهارم او «داغر» باز مىگردد. «داغر»، نخستین کس از خاندان او بود که بادیهنشینى را رها کرد و در «مطیرفى» اقامت گزید.(5) وى پس از مهاجرت، به تشیع گروید و نسل او همگى بر این مذهب بودند.
دوران کودکىشیخ احمد احسایى، در ذکر وقایع دوران کودکىخود، از چند حادثه طبیعى و سیاسى یاد مىکند که در سرزمینشان رخ داده و او را سخت به اندیشه درناپایدارى دنیا، وا داشته بود.(6)
خاندان او، مانند دیگر مردم دیارشان، به سب دورى از شهر و نداشتن فردى عالم در میان خود، از معرفت احکام دین بىبهره بودند. او خود مىگوید:
«اهل منطقه ما به غفلت گرد هم مىآمدند و به لهو و طرب سرگرم مىشدند و من در عین خردسالى، به سیره آنان دلبستگى زیادى داشتم؛ تا آن که خداوند خواست که مرا از آن حالات رهایى بخشد».(7)
دوران تحصیل و رؤیاهاى احسایى روزى یکى از خویشاوندان شیخ احمد، نزد او از علم نحو نام برد و گفت: کسى که «نحو» نداند، به معرفت شعر راه نمىیابد. این سخن، شوق آموختن را در وى برانگیخت. پدرش از عزم او آگاه شده، وى را به روستاى «قُرَین» در (یک فرسنگى زادگاهش) نزد یکى از خویشاوندان (به نام شیخ محمد بن شیخ محسن) فرستاد و احسایى، مقدمات ادبیات عرب را، از او فرا گرفت.
شیخ احمد، از رؤیایى در ایام تحصیل خود یاد مىکند که در آن، شخصى تفسیر عمیقى از دو آیه قرآن به او ارائه کرده بود:
«این رؤیا، مرا از دنیا و آن درسى که مىخواندم، روىگردان ساخت. از زبان هیچبزرگى که به مجلس او مىرفتم، نظیر سخنان آن مرد را نشنیده بودم و از آن پس تنها تنم، در میان مردم بود».(8)
این حالت، سرآغاز تحوّلى معنوى، در زندگى احسایى بود که رؤیاهاى الهام بخش دیگرى را در پى آورد! او یک سلسله از این رؤیاها را براى فرزندش، بازگو کرده است:
«پس از آن که به دلالت یکى از رؤیاها، به عبادت و اندیشه بسیار پرداخته است، پاسخ مسائل خود را در خواب از ائمه اطهار علیهمالسلام دریافت مىداشته و در بیدارى به درستى و مطابقت آن پاسخها با احادیث پى مىبرده است».(9)
گزارش احسایى، جنبههاى بارزى از مشرب او را نشان مىدهد که نوعى گرایش به «باطن شریعت» و تأکید بر مرتبه «قدسى امام» است. همین گرایش، موجب برداشت ویژه او، نسبت به بعضى از مفاهیم دینى گردیده، وى حتى پاى استدلال را بست و بدون اقامه دلیل، ادعاهاى خویش را نشر داد؛ چنان که در هنگام مباحث علمى، هرگاه بر آراى وى ایرادى وارد مىشد، مىگفت: «در طریق من مکاشفه و شهود است نه برهان و استدلال...».(10)
بدیهى است که چنین طرز تلقّى، خطرناک بوده و جایگاهى در ارائه نظریات علمى نخواهد داشت و چه بسا سر از شرک و کفر درآورد. به عنوان مثال، حکیم متألّه حاجى سبزوارى در حواشى بحث «اصالت وجود» مىنویسد:
«از معاصران ما، برخى قواعد حکمت را قبول ندارند و به «اصالت وجود و ماهیت» قائل شدند و در بعضى از تألیفات آوردهاند: «وجود»، منشأ کارهاى خیر و «ماهیت»، منشأ کارهاى شر است و همه این آثار، اصیلاند. پس منشأ صدور آنها، به طریق اولى اصیل خواهد بود؛ در حالى که شرّ، عدم ملکه است و علّة العدم، عدم و ماهیت اعتبارى را تولید مىکند».
علاّمه حسن زاده آملى در تعلیقه بر این سخن، آورده است:
«شیخ احمد احسایى که قائل به اصالت وجود و ماهیت است و قواعد فلسفى را معتبر نمىداند، بدون آن که متوجه باشد، در گرداب ثنویت افتاده است که قائل به یزدان و اهریمن هستند و سهمى از توحید ندارند...».(11)
سفرهاى گوناگون و پىدرپىاحسایى، در پى شیوع بیمارى طاعون، در عراق، به وطنش (احساء) بازگشت و پس از اقامتى چهار ساله، در سال 1212 ه. ق رهسپار عتبات شد. در بازگشت، بعد از مدتى اقامت در بصره، به «ذورق» در نزدیکى بصره رفت و تا سال 1216 ه. ق در آن جا ماند. پس از آن نیز تا 1221 ه. ق چندین بار به طور موقّت در بصره و روستاهاى اطراف آن اقامت داشت. در این سال به عتبات رفت و از آنجا عازم زیارت مشهد رضوى شد و بین راه، در یزد توقفى کرد. اهل یزد، از او استقبال گرمى به عمل آوردند و وى به اصرار ایشان، پس از بازگشت از مشهد، در یزد مقیم شد.(12)
در این زمان که آوازه احسایى در ایران پیچیده بود، فتحعلى شاه قاجار،(13) باب نامه نگارى را با او گشود و از وى براى ملاقات در تهران، دعوت به عمل آورد.(14) احسایى براى آن که دعوت شاه را نپذیرد، بهانه مىآورد تا آن که شاه در نامهاى دیگر، بدو نوشت که آمدنش به یزد با قشون بسیار، تهدیدى براى ارزاق مردم آن جا خواهد بود و بار دیگر خواستار آمدن احسایى به تهران شد. وى بالاخره به تهران رفت ولى اصرار شاه را مبنى بر مقیم شدن در تهران نپذیرفت و در سال 1223 ه. ق به همراه خانوادهاش به یزد بازگشت.
احسایى در سال 1229 ه. ق در راه زیارت عتبات، به کرمانشاه وارد شد و با استقبال مردم و شاهزاده محمد على میرزاى دولت شاه (حاکم کرمانشاه) روبهرو گشت. حاکم اصرار به ملاقات وى، در کرمانشاه داشت و با تعهّدى که در مورد تدارک سفر هر ساله او به عتبات داد، وى را به اقامت راضى کرد. این اقامت در کرمانشاه ـ به جز سفرى دو ساله به حج و عتبات ـ حدود ده سال به طول کشید. سپس به مشهد، یزد، اصفهان و کرمانشاه رفت و پس از یک سال اقامت در کرمانشاه، رهسپار عتبات شد و چندى بعد آن جا را نیز به عزم مکه ترک کرد؛ اما در دو منزلى مدینه، درگذشت و در قبرستان بقیع، دفن گردید.(15)
مقام علمى و اجازه روایتشیخ احمد تا بیست سالگى در «احساء» علوم دینى متداول را فرا گرفت؛ اما جز درس آغازین او، از زندگى تحصیلى وى چیزى در دسترس نیست، لذا برخى بر این عقیدهاند: وى در مراحل بعد، استاد خاصى نداشت و استفادههاى او، از مجالس درس عالمان، تحصیل به معناى متعارف نبود. به ویژه آن که او در جایى از آثارش، به کسى به عنوان استاد، استناد نکرده است.(16)
البته مهاجرت او به کربلا و نجف و حضور در درس استادان بزرگ و کسب اجازه روایت، نشانگر حضور تحصیلى او است؛ گرچه مدت آن کم بوده است.
احسایى در سال 1186 ه. ق ، مقارن با آشوبهاى ناشى از حملات عبدالعزیز حاکم سعودى به «احساء»، به کربلا و نجف مهاجرت کرد و در درس عالمانى چون سیدمهدى بحرالعلوم و آقامحمدباقر وحید بهبهانى، حضور یافت و مورد توجه آنان قرار گرفت.
وى در مدمت اقامت در عتبات، اجازههاى متعدد روایى، از مشاهیر عالمان دریافت کرد. حسین على محفوظ مجموعهاى از این اجازهها را ـ که حاوى آگاهىهاى سودمند رجالى است ـ جداگانه انتشار داده است. یکى از کسانى که به احسایى، اجازه روایت داده است، شیخجعفر کاشفالغطا است. او براساس دو اثرى که از احسایى، در فقه وعقاید دیده بود، مقام علمى وى را در اجازهاش ستوده است.(17)
دیگر مشایخ اجازه احسایى عبارتاند از: سیدمهدى بحرالعلوم، میرزا محمدمهدى شهرستانى، آقا سید على طباطبایى (معروف به صاحب ریاض)، شیخ احمد بحرانىدهستانى، شیخ موسى فرزند شیخ جعفر کاشف الغطاء، شیخ حسین آل عصفور و برادر او شیخ احمد.(18)
از آثار به جاى مانده احسایى، برمىآید که وى علاوه بر فقه و دیگر علوم دینى متداول، در فلسفه تبحّر داشته و به دانشهاى گوناگون، مانند ریاضیات، طبیعیات قدیم و علوم غریبه، (علم حروف، اعداد و طلسمات) نیز آگاه بوده است. تعابیرى که مشایخ اجازهاش، درباره او به کار بردهاند، از دانش گسترده وى در فقه و حدیث، حکایت مىکند.
شاگردان و دریافت کنندگان اجازه از احسایىبراى شناخت فرقه شیخیه و انشعابهاى به وجود آمده در آن، آشنایى با شاگردان احسایى ضرورى است. البته ما در این جا در صدد برشمردن همه شاگردان وى نیستیم؛ چنان که در صدد بیان همه اساتید وى نبودیم.
احسایى، شاگردان بسیار داشت که از میان ایشان، سیدکاظم رشتى (1212 ـ 1259 ه. ق)، پس از وفات احسایى در بسط و ترویج افکار او، کوشید و در حکم جانشین وى بود.(19)
دیگر شاگرد او، میرزاحسن گوهر، نیز مشرب وى را داشت و احسایى، پاسخ برخى از نامهها را بدو واگذار مىکرد.(20) برخى دیگر از افرادى که از احسایى، اجازه دریافت داشتهاند، عبارت بودند از:
شیخ محمد حسن نجفى معروف به صاحب جواهر؛(21)
حاج محمد ابراهیم کلباسى؛(22)
میرزا محمد تقى نورى؛(23)
شیخ اسد الله کاظمى شوشترى؛
ملا على برغانى؛(24)
آقا رجبعلى یزدى؛(25)
ملا على بن آقا عبدالله سمنانى؛
على بن درویش کاظمى(26)؛
محمد تقى فرزند احسایى؛
على نقى فرزند احسایى؛(27)
و دیگران.(28)
انتقاد و تکفیر احسایىشیخ احمد احسایى، هر چند به وارستگى و تلاش در عبادات و ریاضتهاى شرعى، ستوده شده و به برخوردارى از علوم مختلف و تربیت شاگردانى چند شهرت یافته بود؛ لیکن آراء و نظریاتش، مصون از خطا و اشتباه نبود و گاهى برخى از عالمان و اندیشمندان معروف آن عصر، با انتقاد جدى از اندیشهها و لغزشهاى وى، او را «غالى»، «منحرف» و حتى «کافر» مىخواندند. احسایى خود مىگوید:
«محمد بن حسین آل عصفور بحرانى ـ که پدرش از مشایخ اجازه او بوده است ـ در بحثى رویارو، بر وى انکار آورد».(29)
نخستین مخالف آشکار با احسایى، از جانب محمد تقى برغانى، از عالمان با نفوذ قزوین صورت گرفت. زمان این رویداد به سالهاى آخر زندگى احسایى باز مىگردد، وى در زمانى که از کرمانشاه عازم مشهد بود، (سال 1237 ه. ق)، گویا در میانه راه، چندى در قزوین توقّف داشت.
مفصلترین گزارش در این باره در قصص العلماء تنکابنى نگارش یافته است:
«برغانى در آغاز، مانند دیگر بزرگان قزوین، حرمت احسایى را نگاه مىداشت؛ اما در مجلسى که احسایى به بازدید او رفته بود، از روى آگاهى، عقیده خاص وى را در باب «معاد جسمانى» جویا شد. پس از شنیدن پاسخ به وى اعتراض کرد و آن مجلس با جدال اطرافیان، به پایان رسید. این رویارویى، به میان مردم کشیده شد و جمعى از عالمان، از احسایى کناره جستند. رکن الدولة، علینقى میرزا، حاکم قزوین، محفلى براى آشتى عالمان، با حضور آن دو ترتیب داد؛ اما این بار گفتوگو، به تکفیر احسایى از جانب برغانى انجامید و انتشار این تکفیر، توقف بیشتر احسایى را در شهر، دشوار ساخت».(30)
احسایى پس از ترک قزوین، در سفرهایش به مشهد، یزد و اصفهان ـ با همه معارضههایى که علیه او شد ـ کمابیش از پایگاه مردمى برخوردار بود. اما تلاش برغانى در تأکید بر تکفیر او و نامههایى که در اینباره نوشت، از عواملى بود که عرصه را بر احسایى، در واپسین سفرش به کربلا تنگ کرد و او را از نیت ماندگار شدن در آن جا، منصرف ساخت. خاصه آن که در این میان گروهى نیز عقاید غلوآمیزى، به وى نسبت دادند و در تحریک عالمان کربلا و سران دولت عثمانى کوشیدند.
حکم تکفیر شیخ، در میان عوام و خواص، در شهرهاى مختلف ایران، عراق و عربستان، نشر یافت. عدهاى به دفاع برخاستند؛ گروهى سکوت کردند و برخى دیگر با مطالعه آثار وى، حکم تکفیر را تأیید و اعلام نمودند.
عدهاى از عالمان و فقیهان که شیخ و پیروان عقاید او را تکفیر کردند، عبارتاند از:
حلاج ملا محمد تقى قزوینى، معروف به شهید سوم؛
آقا سیدمهدى فرزند صاحب ریاض؛
حاج ملا محمد جعفراستر آبادى؛
آخوند ملاآقا دربندى، مؤلف کتاب اسرار الشهادة؛
شریف العلماء مازندرانى، استاد شیخ انصارى؛
آقا سیدابراهیم قزوینى، مؤلف کتاب ضوابط الاصول؛
شیخ محمد حسن، صاحب جواهر الکلام؛
شیخ محمد حسین، صاحب فصول.(31)
البته گروهى، دشمنى با شیخ را روا نمىشمردند؛ از آن جمله فقیه نامدار حاج ابراهیم کلباسى بود. وى آسان فهم نبودن پارهاى از آراء و تعبیرات احسایى را، باعث سوء تفاهمات و تکفیرها مىدانست و آراى احسایى را، در چارچوب عقاید امامیه، تلقّى کرده، او را از علماى امامیه مىدانست.
برخى نیز جانب احتیاط را در پیش گرفتند. صاحب اعیانالشیعه معتقد است: «شیخ و پیروانش، شطحیاتى (نظیر شطحیات برخى از صوفیه) و سخنان معمّاگونه و خرافاتى دارند. کتاب شرح جامعه کبیره (که وى خود آن را دیده بود و خوانده بود) یکى از همین قبیل آثار است. مسلک اینان مایه ضلالت بسیارى از عوامالناس شده است. به ویژه آن که بیشتر فساد و گمراهى از ناحیه شاگردش سیدکاظم رشتى است. سخنان و مطالبى که وى آورده است، بعید دانسته شد که خودِ شیخ قائل به آن باشد.(32)
انحرافات عقیدتى شیخیهتبیین و نقد و بررسى تمامى عقاید و آراى کلامى شیخ احمد احسایى و شاگردان و پیروان او، در این مختصر نمىگنجد. پیش از بیان یکى از آراى «غلوّآمیز» وى، متذکّر مىگردد وصف کلى اندیشه احسایى را مىتوان در این خلاصه کرد:
«وى علوم و حقایق را به تمامى، نزد پیامبر و امامان مىدانست و از دیدگاه او، حکمت ـ که علم به حقایق اشیاست ـ با باطن شریعت و نیز با ظاهر آن، از هر جهت سازگارى دارد».
او معتقد است:
«عقل آن گاه مىتواند به ادراک امور نایل شود که از انوار اهل بیت علیهمالسلام روشنى گیرد و این شرط در شناختهاى نظرى وعملى یکسان وجود دارد. درست است که اندیشه دراصول ومعارف دین واجب است، اما از آن جا که حقیقت با اهلبیت علیهمالسلام همراهى دارد،صدق احکام عقل، در گرو نورى است که از ایشان مىگیرد».(33)
گرایش وى به امور باطنى شریعت، به گونهاى است که موضع اهل ظاهر را در اکتفا به ظاهر شریعت، نمىپذیرد و معتقد است: «تمسکش به اهل بیت علیهمالسلام ، در دریافت حقایق، سبب شده است که در بعضى از مسایل، با بسیارى از حکیمان و متکلمان، مخالفت کند». از این رو، عقاید وى و پیروانش درباره «معاد و اطوار جسم»، در «معراج پیامبر اسلام»، «وجود امام عصر (عج)»، «مقام ائمه اطهار علیهمالسلام »، «نیابت خاصه»، و «اعتقاد به رکن رابع» مورد اعتراض، و انکار و نقد اندیشمندان و فقیهان بزرگ قرار گرفت.
اینک، ضمن اشاره به عقاید احسایى در باب «جایگاه امام در آفرینش»، نوشتههاى غلوّآمیز وى را در این باره نقد خواهیم کرد.
جایگاه امام در آفرینشاحسایى در آثار خود، توجه زیادى به مباحث امامت داشته است که نمونه آن را در شرح مبسوط وى بر زیارت جامعه کبیره مىتوان دید. شاخص اندیشه او در این زمینه، توجه خاصى است که به جنبههاى تکوینى مقام امام نشان مىدهد؛ از جمله در بازگو کردن این عقیده که پیامبر صلىاللهعلیهوآله و امامان، برترین مخلوقات خداوند و واسطه فیض او هستند. وى آنان را علل اربعه کائنات (علتهاى فاعلى، مادى، صورى و غایى) معرفى مىکند.
در فلسفه ارسطویى و حکمت اسلامى، هر یک از این اقسام چهارگانه، گویاى جنبهاى از نیازمندى پدیده به علت است. احسایى به استناد مضامین حدیثى، کمال هر یک از چهارجنبه علیت را در وجود پیامبر صلىاللهعلیهوآله و امامان علیهمالسلام نشان مىدهد و نتیجه مىگیرد که آنان «علل اربعه کاینات»اند.(34)
به اعتقاد وى پیشوایان معصوم علیهمالسلام واسطه فیض خدا هستند؛ یعنى، پس از آن که خداوند آنان را خلق کرد، ایشان به اذن و مشیت الهى، موجودات دیگر را آفریدند. معصومان علیهمالسلام محل مشیت و اراده خداوند هستند و اراده آنان به اراده او است. از این رو، آنان علتهاى فاعلى موجودات جهان اند.(35)
تنکابنى مىنویسد:
«بدان که شیخ احمد «رساله»اى نوشته است در باب این که مصلّى، باید در «ایاک نعبد» حضرت امیرالمؤمنین علیهالسلام را قصد کند، زیرا که خداوند مجهول الکنه است و آنچه در ذهن درآید، مخلوق ذهن است؛ چنان که حضرت صادق علیهالسلام مىفرماید: «کلما میزتموه باوهامکم بأدقّ معانیه فهو مخلوق مثلکم مردود الیکم». پس باید «وجه الله» را اراده نمود که امیرالمؤمنین علیهالسلام است».(36)
همو آورده است:
«شیخ [احمد] مىگوید: خلق کردن خداوند، عالم را و خلق کردن امام، عالم را مانند این آیه خواهد بود: «فویل للذین یکتبون الکتاب بایدیهم» و ائمه علیهمالسلام ، ید الله مىباشند... چرا استبعاد در خالقیت ائمه مىنمایند و حال این که «تبارک الله احسن الخالقین» گواه بر آن است که به جز خداوند، خالق دیگر هست و قول خداى تعالى در باب حضرت عیسى روح الله (و اذ تخلق من الطین کهیئة الطیر)، شاهد این معنا است و قول امیرالمؤمنین علیهالسلام (أنا خالق السموات و الأرض) دلیل بر این مطلب است و این که اگر خداوند کسى را خلق کند که او آسمان و زمین را به اذن او خلق نماید و قدرت آن داشته باشد، این دخل در لطف و أدل بر کمال قدرت خدا است و مردم بیشتر اذعان به این معنا مىکنند. همین تقریر را این فقیر (تنکابنى) مؤلف کتاب «قصص العلماء» از حاج سید کاظم رشتى [از شاگردان شیخ احسایى و جانشین او [شفاهاً شنیدم؛ چون مدتى به مجلس درس او حاضر مىشدم...».(37)
تنکابنى، سپس نقدى بر این اعتقادات نگاشته است.(38)
غیر از این دو مورد، مسایل دیگرى شبیه این، در کتاب «شرح العرشیه» از سوى شیخ احمد احسایى مطرح گردیده است.(39) البته اعتقاد به «خالقیت»، «رازقیت» و «حقیقت مشیة الله» بودن معصومان علیهمالسلام ، به قدرى مشهور است که بارها میان شیخیه و مخالفانشان، مناظره و نزاع درگرفت و موجب تکفیر آنان گردید.
به عنوان نمونه، گفتوگویى میان شیخ عبدالرحیم بروجردى، با حاج محمد کریم خان (پیشواى شیخیه کرمان) انجام گرفت. در این گفتوگو و مناظره، کریم خان گفت: امیرالمؤمنین علیهالسلام بر بالاى منبر فرمود: «انا خالق السموات و الارض»، شیخ عبدالرحیم به او گفت: «درآن عهد برخى حضرت على را کافر مىدانستند، مانند اهل شام. عدهاى نیز او را خلیفه چهارم و گروهى او را خلیفه بلافصل پیامبر اکرم صلىاللهعلیهوآله مىدانستند. در چنین عصرى چگونه ممکن است على علیهالسلام چنین ادعایى کرده باشد و مردم هیچ گونه عکس العملى نشان نداده باشند»؟ و کریمخان سکوت کرد.(40)
نقد و بررسىدر تاریخ فرقهها و مذاهب کلامى از فرقهاى به نام«مفوّضه» نام برده شده است.
عقاید آنان، خلاف تعالیم دینى و نصوص کتاب و سنت اتفاق عام مسلمانان است. از آن جا که عقاید شیخیه در این بخش، همان عقاید «مفوّضه» است، جهت تحلیل و بررسى، از تفویض ومعانى مختلف آن و سپس تاریخچه اجمالى فرقه «مفوّضه» و بالاخره برخورد ائمه علیهمالسلام با «مفوّضه» سخن خواهیم گفت.
تفویض و معانى مختلف آن«تفویض» در لغت، به معناى واگذار کردن کارى به دیگرى و حاکم گردانیدن او در آن کار است.(41)
در اصطلاح علم کلام، عبارت است از: «اعتقاد به این که خداوند متعال، پس از آفرینش بندگان، آنان را به خود واگذاشت تا هر کارى که مىخواهند بکنند؛ بدون این که در اعمال آنان، نقشى داشته باشد».
البته آن چه مورد بحث ما است، تفویض در معناى دیگرى، غیر از نزاع معروف معتزله و اشاعره در باب جبر و اختیار است. همچنین غیر از اصطلاح «مفوّضه» درباب «صفات خبرى» است که معتقداند: «صفاتى مانند «ید» براى خدا ثابت است؛لیکن براى گرفتار نشدن در دام «تجسیم و تعطیل» و «تأویل» باید معناى آن را به خود خداوند واگذار (تفویض) کرد.
از این رو، تفویض در احادیث شیعه، در معانى مختلفى وارد شده که مرحوم علامه مجلسى، آنها را در شش معنا، جمع بندى کرده است که فهرست آن چنین است:1. تفویض در امر دین:این نوع از تفویض، مىتواند دو معنا داشته باشد:
الف) خداوند، کلیه امور دین را به پیامبر صلىاللهعلیهوآله و امامان معصوم علیهمالسلام واگذار کرده است، تا هر چه بخواهند، حلال کنند و هر چه بخواهند، حرام نمایند، بدون این که این احکام را از وحى بگیرند. مسلماً این معنا، با آموزههاى صریح قرآن، مخالف است؛ چه این که پیامبر اکرم صلىاللهعلیهوآله از روى هوا و هوس، سخن نمىگوید و هرچه مىگوید، وحى است: «و ما ینطق عن الهوى ان هو الا وحى یوحى»(42)
ب) خداوند، چون پیامبرش را به کمال رساند و آن حضرت صلىاللهعلیهوآله به مقامى رسید که جز حق و صواب را انتخاب نمىکرد؛ پس اختیار بعضى از امور (مثل تعیین مستحبات در نماز و روزه و...) را به او واگذار کرد و سپس آن حضرت را با وحى تأیید کرد.
این معنا نادرست نیست و روایاتى در تأیید، آن وارد شده است.(43)
2. تفویض اداره جامعه:به این معنا که امور اجتماعى مردم (مانند امور سیاسى، تعلیم و تربیت و امثال آن) از سوى خداوند متعال، به پیامبر صلىاللهعلیهوآله و امامان معصوم علیهمالسلام واگذار شد و بندگان، به اطاعت از آنان مأمور شدند.
این معنا با نصوص کتاب وسنت، سازگارى دارد؛ چنان که خداوند مىفرماید: «ما آتاکم الرسول فخذوه و ما نهاکم عنه فانتهوا»؛ «آنچه را پیامبر صلىاللهعلیهوآله براى شما آورده [و به آن فرمان داده ] در آن چه از آن نهى کرده، بازایستید».3. تفویض بیان علوم و احکام:به این معنا که هر گاه، صلاح دانستند احکام را براى بندگان، بیان کنند و هرگاه مصلحت ندانستند، بیان نکنند تا وقت آن فرا رسد. بدیهى است یکى از لیستهاى بزرگ پیامبر صلىاللهعلیهوآله ، تبیین و تشریح دین است که بنابر اعتقاد شیعه، پس از پیامبر صلىاللهعلیهوآله ، این مهم بر عهده امام معصوم علیهالسلام است تا ضمن بیان علوم دینى، از هر گونه تفسیر به رأى و تحریف جلوگیرى گردد.4. تفویض در کیفیت حکم:یعنى این اختیار، به آنان وگذار شده که در مسائل مختلف، طبق ظاهر شرع حکم کنند، یا از علم خدادادى خود استفاده کرده، آن را در کیفیت حکم لحاظ نمایند.5. تفویض در بخشش:سرپرستى امر خمس، انفال و بعضى دیگر ا ز امور مالى حکومتى، به آنان واگذار شده و این اختیار نیز به آنان داده شده است که در موارد مختلف، هرچه را صلاح دیدند به دیگران ببخشند، یا این که آنان را از بخشش محروم کنند.(44)
6. تفویض در آفرینش:خداوند، پیامبر اکرم صلىاللهعلیهوآله و ائمه علیهمالسلام را آفرید و خلقت، روزى رساندن، تربیت، میراندن و زنده کردن بندگان را به آنان واگذار کرد.
این مسأله ممکن است، به یکى از دو معنا باشد؛
الف) پیامبر صلىاللهعلیهوآله و ائمه علیهمالسلام ، همه این کارها را با قدرت و اراده خودشان ـ بدون هیچ دخالتى از سوى خداوند ـ انجام مىدهند.
این دیدگاه، کفرى است صریح و ادله عقلى و نقلى، بر بطلان آن گواهى مىدهند
ب) خداوند، این کارها را، مقارن با اراده ایشان، انجام مىدهد (ماند این که موسى اراده مىکند و مقارن آن، خداوند عصا را تبدیل به مار مىکند)، تا بدین وسیله، صدق و راست گویى آنان را به اثبات رساند.
اینمعنا اگرچه عقلاً محال نیست؛ اما روایات ردّ «تفویض»، آن را مردود مىشمارد؛ مگر در هنگام ظهور معجزات.(45)
البته در همین موارد نیز استناد حقیقى فعل، به خداوند متعال است و آورندگان معجزه، به اذن و فرمان او کارى را انجام مىدهند و در این گونه امور، خودشان را به جاى «خالق» نمىگذارند.
«تفویض» مورد نزاع، قسمت اول از معناى ششم است.
گروهى از غلات، تفویض به این معنا را مطرح مىکردند که به نام «مفوضّه» شهرت یافتند. آنان همواره مورد انکار و اعتراض ائمه علیهمالسلام و اصحاب آنان بودهاند.
عالمان، فقیهان و متکلمان اسلام نیز آنان را طرد نموده، در زمره مشرکان و کافران قلمداد مىکردند.
فرقهشناسى «مفوّضه»چنان که گذشت، «مفوّضه» به کسانى اطلاق مىشد که خلق، رزق، زنده کردن و میراندن را به پیامبر صلىاللهعلیهوآله و ائمه علیهمالسلام نسبت داده، معتقدبودند: خداوند همه امور عالم را به آنان واگذار کرده است. این که «مفوّضه» گروهى از «غلات»اند یا جداى از آنها؛ چند دیدگاه مطرح است. در بخشى از روایات، مفوضه به عنوان گروهى جداى از غالیان قلمداد شدهاند. در زمان ائمه علیهمالسلام ـ به ویژه در زمان امام رضا علیهالسلام ـ نوعاً از این گروه فراوان نام برده شده است.(46)
در میان متکلمان و نویسندگان فرق و مذاهب، مفوّضه ـ چه به شکل یک گروه مستقل یا گروهى از غلات ـ حکم یکسانى با غالیان دارند و بر آنان، حکم شرک و کفر جارى شده است. چه بسا بىاشکال باشد که گفته شود: «غلاتِ مفوّضه» به صورت مضاف و مضاف الیه، وصفى در زبان فارسى و وصف تبیینى در زبان عربى است. گواه این مدعا بخشى از زیارت حضرت حجت (عج) است که در آن آمده است:
«الحمد لله الذى هدانا لهذا... و لم یجعلنا من المعاندین الناصبین و لا من الغلاة المفوّضین...».(47)
شیخ مفید (ره)، مفوضه را جزء غالیان مىداند؛ اما فرقى بین آنان وغلات دیگر قائل مىشود؛ به این که مفوضه، اعتراف دارند که ائمه علیهمالسلام حادث و مخلوقاند نه قدیم، اما با این حال آنان را خالق موجودات و رازق آنان مىدانند و مدعىاند که خداوند، فقط آنان را خلق کرد. سپس کار خلقت جهان و همه کارهاى آن را، به آنان واگذار کرد.(48)
شیخ صدوق (ره) بدون آن که فرقى میان مخالفان مفوضه قائل شود، هر دو گروه را ذکر کرده و آنان را کافر و بدتر از یهود، نصارا و مجوس دانسته است.(49)
نویسندگان فرق و مذاهب هم آوردهاند:
«مفوضه، اعتقاد دارند که خداوند واحد ازلى، شخص کاملى که بدون کم و زیاد بود، به جاى خود گذاشت و تدبیر و خلقت عالم را به او واگذار کرد. این شخص، همان محمد، على، فاطمه، حسن و حسین و بقیه ائمه هستند که در معنا یکى مىباشند. آنان گمان مىکنند که معرفت خداى قدیم ازلى، لازم نیست و باید محمد صلىاللهعلیهوآله را شناخت که خالقى است که امر خلق به او واگذار شده است و او خالق آسمانها و زمین، و کوهها، انسانها، جن و هر آن چه در عالم هست، مىباشد».(50)
یادآورى این نکته نیز لازم است که مفوضه، مخالفان عقاید خود را به نام «مقصّره»؛ یعنى، کوتاهى کنندگان در معرفت پیامبر صلىاللهعلیهوآله و ائمه علیهمالسلام مىشناختند و مىگفتند:
«چون آنان به این نکته نرسیدند که محمد خالق است و امر به او واگذار شده است، باید مراقب حلال و حرام باشند و اعمال مقرّر در فقه اسلامى را انجام دهند که درحقیقت این اعمال، غُل هایى است براى آنان، به منظور عقوبت آنها در کوتاهى در معرفت».(51)
نتیجه«شیخیه» ادعاهایى را مطرح کردهاند که پیش از آنها، گروههاى دیگر از زمان ائمه علیهمالسلام به بعد آن را مطرح کرده بودند و مورد تکفیر قرار گرفتند. چنین دیدگاه غلوآمیزى، علاوه بر آن که خود گناه بزرگى است، زمینه پیدایش افکار دیگرى (مثل ادعاى الوهیت، تجلى ذات حق، و حلول حق تعالى در افراد و...) شده است.
مفوّضه از دیدگاه پیشوایان معصوم علیهمالسلام در پایان این گفتار، جهت تبیین علت صدور حکم تکفیر شیخ احمد احسایى و پیروان وى، از سوى عالمان بزرگ آن عصر و نیز نتیجهگیرى از مطالب گذشته بایسته است که موضع پیشوایان معصوم علیهمالسلام را مطرح کنیم تا اتمام حجت و تذکارى براى گروندگان به تفویض باشد و نیز با حفظ مقام و شأن پیشوایان دین، آنان را از هر گونه مقام الوهیتى منزه داریم:
1. امام صادق علیهالسلام در ردّ کسانى که مىگفتند: «ائمه رزق و روزى بندگان را اندازهگیرى مىکنند» فرمود:
(«به خداوند سوگند! ارزاق ما را جز خداوند، تقدیر و اندازهگیرى نمىکند. من خود، به غدایى که براى خانوادهام احتیاج داشتم، سینهام تنگ و فکرم مشغول شد، تا این که رزق آنان را، تأمین کردم و نفسى به راحتى کشیدم».(52)
2.امام رضا علیهالسلام وقتى که شنید برخى، صفات خداوند رب العالمین را به حضرت على علیهالسلام نسبت مىدهند، بدنش لرزید و عرق از سر و رویش جریان پیدا کرد و فرمود:
«منزّه است خداوند! منزّه است خداوند از آن چه ظالمان و کافران درباره او مىگویند! آیا على علیهالسلام خورندهاى در میان خورندگان، نوشندهاى در میان نوشندگان، ازدواج کنندهاى در میان ازدواج کنندگان و گویندهاى در میان گویندگان نبود!؟
آیا او نبود که در مقابل پروردگار خود، در حالى که خاضع و ذلیل بود، به نماز مىایستاد و به سوى او، راز و نیاز مىکرد؟ آیا کسى که این صفاترا دارد، خدا است؟ اگر چنین است پس باید همه شما خدا باشید؛ چون در این صفات، با على علیهالسلام مشترک مىباشید؛ صفاتى که همه آنها، دلالت بر حدوث موصوف آنها دارد».
آن گاه در جواب پرسش راوى ـ که معجزات آن حضرت علیهالسلام رادلیل غالیان براى الوهیت او ذکر کرده بود ـ فرمود:
«اما معجزاتى که از او به ظهور رسیده، فعل خودش نبوده؛ بلکه فعل قادرى بود که شباهت به مخلوقها نداشت...».(53)
3. از امام رضا علیهالسلام درباره غالیان و مفوّضه سؤال شد؛ آن حضرت در جواب فرمود: «غلات، کافراند و مفوّضه، مشرک».
سپس هرگونه ارتباطى با آنها ـ حتى کمک کردن به وسیله یک کلمه ـ را موجب خروج از ولایت خدا و رسول و اهل بیت علیهمالسلام دانستند.(54)
4. امام رضا علیهالسلام ، در حدیثى فرمود:
«کسى که گمان کند، خداوند عزّوجلّ کار آفرینش و روزى را، به حجتهاى خود (پیامبر صلىاللهعلیهوآله و ائمه علیهمالسلام ) واگذار کرده است، قائل به تفویض شده و مشرک گردیده است».(55)
5. و نیز از آن حضرت درباره تفویض سؤال شد، امام در پاسخ فرمود:
«خداوند متعال، امر دینش را به پیامر صلىاللهعلیهوآله واگذار کرد و فرمود: «ما آتاکم الرّسول فخذوه و ما نهاکم عنه فانتهوا»(56)؛ «هر آن چه را رسول به شما فرمان مىدهد، برگیرید و از آن چه شما را باز دارد، بازایستید»؛ اما امر خلق و رزق را به او واگذار نکرد».
سپس با تصریح به آفریدگارى خداوند، آیه 40 سوره «روم» را یادآور شد، و بدین وسیله به شرک مفوّضه اشاره فرمود.(57)
* * *
مقام والاى پیامبر و پیشوایان معصوم علیهمالسلام ، در عبودیت ذات حق تجلى پیدا کرده است. اشرف مخلوقات و افضل پیامبران، با وصف «عبده و رسوله» ستوده شده است. ما نیز باید آنان را به گونهاى بستاییم که خودشان راضى باشند و از هرگونه غلوّ و زیادهروى پرهیز کنیم. گروههاى زیادى در تاریخ اسلام، به «غلو» کشیده شده و از این طریق، به بیراهه رفتهاند. شیخیه و شیخیگرى، از این گونه بیراههها است که جمعى، در گرداب آن فرو رفتهاند و به جاى «توحید»، به «شرک» و «کفر» گراییدهاند. افکار شرک آلود آنان، زمینه ساز پیدایش مدّعیان دروغین نیابت خاصه حضرت ولى عصر (عج) گشته است. (چنان که سیدکاظم رشتى مدعى آن بود). و برخى نیز در ادامه راه، ادعاى «بابیت» و سپس «مهدویت» و «رسالت» را سردادند (مانند سید على محمد باب).
بر همه ماست که با مراقبت، دوراندیشى و مطالعه مباحث غلو و غالیان(58) مواظب باشیم به نام دفاع از اولیاى الهى و خودسازى و تصفیه باطن، به چنین دامهایى گرفتار نیاییم.
* * *
پىنوشتها:
1. ر.ک: معجم الفرق الاسلامیه، شریف یحیى الأمین، ص 149.2. فرهنگ فرقههاى اسلامى، دکتر محمد جواد مشکور، با مقدمه و توضیحات، کاظم مدیرشانهچى، ص 266.3. دلیل المتحیرین، سیدکاظم رشتى، ص 10 ـ 11.4. منابع عمده شرح حال شیخ احمد احسایى عبارت است از:
الف) رسالهاى کوتاه که وى به درخواست فرزند بزرگش محمد تقى نگاشته و در آن از سالهاى نخست زندگى و احوال درونى خود گفته است.
ب) اثرى است از فرزندش شیخ عبدالله.
بخشهایى از کتاب «دلیل المتحیرین» شاگرد و مدعى جانشینى او سید کاظم رشتى که حاوى مطالبى است افزون بر دو مأخذ پیشین.
در این گفتار، بخشهایى از مقاله آقاى زینالعابدین ابراهیمى که در دائرة المعارف بزرگ اسلامى ذیل احسایى با استناد به مدارک و منابع مذکور آمده، استفاده شده است، چنان که مصادر دیگر هم مورد توجه قرار گرفت.5. میان «داغر» و پدرش رمضان، نزاعى درگرفت و «داغر» منطقه زندگى پدر را ترک گفت و در مطیرفى (یکى از روستاهاى احساء) سکونت گزید. اجداد شیخ احمد، تا داغر چنین است: احمد بن زین الدین بن ابراهیم بن صقر بن ابراهیم بن داغر. ر.ک: شیخىگرى بابىگرى از نظر فلسفه، تاریخ و اجتماع، مرتضى مدرّس چهاردهى، ص 7.6. ر.ک: شرح احوال شیخ احمد احسایى، عبدالله احسایى، ترجمه محمد طاهر کرمانى، کرمان، سال 1387 ه ق، ص 133 ـ 134.7. همان، ص 134.8. همان، ص 134 ـ 136.9. همان، ص 139 ـ 141.10. ر.ک: قصص العلماء، تنکابنى، ص 35.11. ر.ک: شرح منظومه سبزوارى، ج 2، ص 65.12. شرح احوال شیخ احمد احسایى، همان، ص 19 ـ 23.13. وى از سال 1212 تا 1250 ه ق سلطنت کرد.14. براى متن یکى از نامهها ر.ک: فهرست کتاب مشایخ عظام، همان، ص 166.15. شرح احوال شیخ احمد احسایى، همان، ص 26 ـ 40.16. دائرة المعارف بزرگ اسلامى، ج 6، ص 662.17. همان، ص 663 به نقل از: اجازات الشیخ احمد الأحسایى، حسین على محفوظ، صص 37 ـ 40، نجف، 1390 ق / 1971 م.18. همان، به نقل از: انوار البدرین، على بحرانى، به کوشش محمد على طبسى، نجف، 1377 ه ق، ص 406 ـ 407؛ «چند اجازه»، احمد احسایى، ص 1 و 2، 7؛ دلیل المتحیرین، سید کاظم رشتى، صص 51 ـ 55.19. ر.ک: فهرست کتب مشایخ عظام، ابوالقاسم ابراهیمى، کرمان، چاپخانه سعادت، ص 115 و... .20. ر.ک: «اللمعات»، حسن گوهر، صص 39 ـ 40.21. انوار البدرین، همان، ص 407.22. لباب الألقاب، حبیب الله شریف کاشانى، ص 54، تهران، 1378 ه ق.23. ر.ک: الذریعة، ج 11، ص 18.24. فهرست تصانیف شیخ احمد الاحسایى، ریاض طاهر، ج 1، ص 29، کربلا، مکتبة الحائرى العامة.25. مقدمه بر شرح الزیارة، عبدالرضا ابراهیمى، ص 24.26. چند اجازه، همان، ص 1 و 6.27. الذریعه، ج 1، ص 141؛ کشف الحجب و الأستار، اعجاز حسین کنتورى، ص 20، کلکته، 1330 ه ق.28. ر.ک: رسالة فى ترجمة الشیخ على نقى الأحسائى، على حائرى اسکویى، (همراه عقیدة الشیعه)، صص 95 ـ 96، کربلا، 1384 ه ق.29. ر.ک: فهرست کتب مشایخ عظام، همان، ص 141.30. قصص العلماء، صص 30 ـ 66.31. همان، ص 44.32. اعیان الشیعه، ج 2، ص 590.33. ر.ک: شرح الزیارة الجامعة الکبیرة، ج 3، صص 217 ـ 219.34. ر.ک: شرح الزیارة الجامعة الکبیرة، ج 3، صص 65، 296 ـ 298؛ ج 4، ص 47 و 48، 78 ـ 80؛ مجموعة الرسائل، ص 323.35. همان.36. قصص العلماء، ص 55.37. همان، ص 48.38. همان، صص 48 ـ 50.39. شرح العرشیة، ص 324.40. براى توضیح بیشتر این قصه ر.ک: قصص العلماء، ص 50.41. تاج العروس من جواهر القاموس، محمد مرتضى زبیدى، ج 5، ص 71.42. نجم (53)، آیه 3 و 4.43. ر.ک: بحارالانوار، ج 25، ص 312؛ ج 3، ص 344؛ ج 101، ص342.44. ر.ک: همان، صص 326 ـ 350.45. ر.ک: همان، صص 347 ـ 350.46. ر.ک: همان، ص 273، 228، 337؛ ج 44، ص 271.47. همان، ج 102، ص 103.48. مصفنات الشیخ المفید، تصحیح الاعتقاد، ج 5، صص 133 ـ 134.49. الاعتقادات، ص 97.50. ر.ک: المقالات و الفرق، سعد بن عبدالله اشعرى قمى، صص 60 ـ 61؛ مقالات الاسلامیین، ابوالحسن على بن اسماعیل اشعرى، ص 14.51. ر.ک: المقالات و الفرق، همان، ص 92؛ فرق الشیعه، نوبختى، ص 93؛ و نیز کاربرد «مقصّر» و «تقصیر» نسبت به عدهاى از محدثان، ر.ک: بحارالانوار، ج 25، صص 345 ـ 346.52. بحارالانوار، ج 25، ص 301.53. همان، صص 276 ـ 277.54. همان، ص 328.55. همان، ص 329.56. حشر (59)، آیه 7.57. همان، ص 328.58. خوانندگان گرامى را به مطالعه کتاب تحقیقى «غالیان یا کاوشى در جریانها و برآیندها» نوشته نعمت الله صفرى فروشانى، توصیه مىکنیم. چنان که ما در برخى مباحث از فصل دوم و سوم آن بهره گرفتیم.
