آیا همة نشانه‏های ظهور اتفاق می‏افتند؟

 آیا همة نشانه‏های ظهور اتفاق می‏افتند؟ 

صحبت کردن از حضرت مهدى(ع) و نشانه هاى ظهور ایشان در واقع صحبت کردن از حوادثى است که بناست در آینده اتفاق بیفتد و لذا به جاست که از خود بپرسیم: اگر در مورد احادیث نقل شده در این زمینه بررسى اسناد صورت گرفت و مطمئن شدیم که آنها از معصوم(ع) صادر شده است، آیا مى توان مطمئن بود که حتماً همه آن حوادث آن گونه که در روایات شریف ما آمده اند وقوع یابند؟ پاسخ به این سؤال در کتب عقیدتى و فلسفى تحت عنوان »بداء« داده مى شود که طى این بخش از مطالب به آن مى پردازیم.

 آیا همة نشانه‏های ظهور اتفاق می‏افتند؟ 

صحبت کردن از حضرت مهدى(ع) و نشانه هاى ظهور ایشان در واقع صحبت کردن از حوادثى است که بناست در آینده اتفاق بیفتد و لذا به جاست که از خود بپرسیم: اگر در مورد احادیث نقل شده در این زمینه بررسى اسناد صورت گرفت و مطمئن شدیم که آنها از معصوم(ع) صادر شده است، آیا مى توان مطمئن بود که حتماً همه آن حوادث آن گونه که در روایات شریف ما آمده اند وقوع یابند؟ پاسخ به این سؤال در کتب عقیدتى و فلسفى تحت عنوان »بداء« داده مى شود که طى این بخش از مطالب به آن مى پردازیم.
»بداء« در لغت به معناى ظهور و روشن شدن پس از مخفى بودن چیزى است و اصطلاحاً به روشن شدن چیزى پس از مخفى بودن از مردم است؛ بدین معنا که خداوند متعال بنا بر مصلحتى مسئله اى را از زبان پیامبر یا ولى اى از اولیاى خویش به گونه اى تبیین مى کند و سپس در مقام عمل و ظهور و بروز، غیر آن را به مردم نشان مى دهد. در قرآن آمده است:
یَمحفوا اللَّهَ ما یَشاءف وفیفثبفتف وَ عفندَهف افمّف الکفتابف.1
خداوند هر چه را بخواهد محو یا ثبت مى کند در حالى که ام الکتاب نزد اوست [و خود مى داند عاقبت هر چیزى چیست].
و در آیه اى دیگر:
وَ بَدالَهفم سَیّفئاتف ما کَسَبفوا.2
بدى هایى را خود کسب کرده بودند و براى آنها مخفى بود برایشان نمایان شد.
و یا:
ثفمَّ بَدالَهفم مفن بَعدف ما رَأَؤا الآیاتف.3
پس از آن که نشانه ها را دیدند [حقیقت امر] بر آنها روشن شد.
این ظهور پس از خفا تنها براى انسان رخ مى دهد و در مورد خداوند متعال ابداً صدق نمى کند وگرنه لازمه اش این است که خداوند نسبت به آن موضوع جهل داشته باشد که این امر محالى است. خداوند، چنانکه قرآن کریم مى فرماید به همه چیز آگاه و داناست: »إن اللَّه کان علیماً خبیراً، 4 است و نسبت به همه چیز - در همه زمانها و مکانها چه حاضر باشند و چه غایب، چه موجود باشند و چه فانى و چه در آینده به وجود بیایند، علم حضورى دارد. قرآن کریم در این زمینه مى فرماید:
إنَّ اللَّهَ لا یَخفى عَلیهف شَى ءٌ ففى الاَرضف وَلا ففى السَّماءف.5
هیچ چیزى در آسمان و زمین از [نظر] خداوند متعال مخفى نمى شود.
از همین روست که مسئله بداء و ظاهر کردن آن امر مخفى را به خداوند نسبت داده مى شود:
وَبَدالَهفم مفنَ اللَّهف مالَم یَکفونفوا یَحتَسفبفونَ6
خداوند آنچه را گمان نمى کردند، براى آنها ظاهر کرد.
براساس آیه:
افنَّ اللَّهَ لا یفغَیَّرف ما بفقَومف حَتّى یفغَیّفروفا ما بفاَنففسفهفم7
خداوند چیزى را که از آنف مردمى است دگرگون نکند تا آن مردم خود دگرگون شوند و با استفاده از دیگر آیات و روایات مى توان چنین برداشت کرد که برخى اعمال حسنه، نظیر: صدقه، احسان به دیگران، صله رحم، نیکى به پدر و مادر، استغفار و توبه، شکر نعمت واداى حق آن و... سرنوشت شخص را تغییر داده و رزق و عمر و برکت زندگیش را افزایش مى دهد، همان طور که اعمال بد و ناشایست اثر عکس آن را بر زندگى شخص مى گذارد.
پیش از شرح این عبارت که بداء در حقیقت ظاهر شدن چیزهایى که از ناحیه خداوند متعال براى مردم مخفى و براى خودش مشخص بود، لازم است یادآور شویم که خداوند متعال بنا بر آیات قرآن دو لوح دارد:
1 - لوح محفوظ
لوحى که آنچه در آن نوشته مى شود؛ پاک نشده و مقدرات آن تغییر نمى یابند؛ چرا که مطابق با علم الهى است:
بَل هفوَ قفرآنٌ مَجیدٌ × فی لَوحف مَحفوظف.8
بلکه آن قرآن مجیدى است که در لوح محفوظ ثبت گردیده است.
2 - لوح محو و اثبات
بنا بر شرایط و سننى از سنتهاى الهى سرنوشت شخص یا جریانى به شکلى خاص مى شود، با از بین رفتن آن سنتها و یا مطرح شدن سنتهاى جدید سرنوشت آن شخص و یا آن جریان تحت الشعاع سنتهاى جدید قرار مى گیرد. به عنوان مثال بناست که شخص در سن 20 سالگى فوت کند اما به واسطه صله رحم یا صدقه اى که مى دهد، 30 سال به عمرش اضافه مى شود و تا 50 سالگى زنده مى ماند و یا به عکس، آن شخص بناست 50 سال عمر کند به واسطه گناه کبیره اى خاص 30 سال از عمرش کاسته مى شود در همان 20 سالگى مى میرد. که البته خداوند متعال از اول مى دانست که بناست اولى 50 سال و دومى 20 سال عمر کند ولى براى روشن شدن این سنتهاى الهى مطلب به این شکل از زبان پیامبران یا اولیاى الهى(ع) بیان مى شود.
در قرآن کریم هم آمده است: یَمحفوااللَّهَ ما یَشاءف وَ یفثبفتف وَ عفندَهف افمّف الکفتابف9 و یا این آیه: ثفمَّ قَضى اَجلاً و اَجَلٌ مفسَمّى عفندَهف.10
با توجه به این دو لوح و مطالبى که تا به حال به آنها پرداختیم، این سؤال به ذهن مى رسد که: آیا ظهور حضرت مهدى(ع) و نشانه هایى که براى آن بیان شده است، در لوح محفوظاند یا محو و اثبات. به عبارت دیگر آیا ممکن است اصلاً مسئله اى به نام ظهور ایشان تا آخر عمر بشریت و هستى اتفاق نیفتد و یا ظهور بدون تحقق نشانه ها رخ دهد یا خیر همه نشانه ها باید رخ دهند؟ در پاسخ به این سؤال باید نشانه هاى ظهور را به دو دسته تقسیم کنیم:
1. امور و علائم مشروط؛
2. امور و علایم حتمى. آنگونه که امام باقر(ع)11 امور را به موقوفه و حتمیه و امام صادق(ع) به حتمى و غیر حتمى تقسیم کرده اند.12 مسئله بداء هم در چهار زمینه با موضوع ظهور حضرت مهدى(ع) ارتباط مى یابد:

نخست، نشانه هاى مشروط و غیر حتمى ظهور
جز نشانه هایى که صراحتاً در احادیث به حتمى بودن آنها اشاره شده است، بقیه نشانه هاى ظهور همگى از امور موقوفه به شمار مى روند، چنانکه بزرگانى مانند شیخ مفید، شیخ صدوق و شیخ طوسى بدان تصریح کرده اند. بدین معنا که به جز نشانه هاى حتمى ظهور بقیه آنها بنا بر مشیت و اراده الهى ممکن است دچار تغییر و تبدیل، تقدم و یا تأخر شوند. به عبارت دیگر آنها از جمله امور لوح محو و اثبات به حساب مى آیند و ممکن است با تغییر و تبدیل در شرایط آنها و عوض شدن علل رخ دادن آنها به گونه دیگرى پدید آیند و یا اصلاً رخ ندهند. البته بسیارى از رویدادهایى که در احادیث ما به آنها اشاره شده است تا کنون اتفاق افتاده اند و دچار بداء در اصل تحقق خویش نشده اند.
مثلاً اگر در حدیث به نزول بلایى (مشروط) اشاره شده باشد به واسطه توسل و استغفار مؤمنان و مسلمانان ممکن است در نزول آن تأخیر رخ دهد و یا اصلاً چنین بلایى به جهت عظمت عمل صالح ایشان نازل نشود و یا اینکه با برخى اعمال صالح و یا ناصالح ظهور حضرت را دچار تعجیل یا تأخیر کنند.
شاید بتوان علت بیان چنین اخبارى را این دانست که اگر مسأله به این شکل تبیین نمى شد، مؤمنان هم از احتمال حدوث آن حادثه باخبر نمى شدند و بدان مبتلا مى گشتند اما پس از صدور حدیث از ناحیه معصوم(ع) و آگاه شدن مؤمنان و مسلمانان از آن با دعا و توسل و استغفار از پدید آمدن چنان حادثه ناگوارى ممانعت به عمل آورند و یا سبب حدوث اتفاقى خوشایند شوند. البته فراموش نکنیم که عکس این مطلب هم کاملاً صادق است به این معنا که شخص معصوم(ع) با اعلام نزول بلا و علت آن حجت را بر مردم تمام مى کنند که شما با وجود آنکه مى توانستید، آن بلا را از خویش دفع نکردید یا فلان خیر را به سوى خویش جلب ننمودید و از همین روست که روایت شده است:
خداوند متعال، به چیزى مثل بداء عبادت نشده است.13

دوم، علائم ظهور و امور حتمى
پنج مورد از نشانه هاى ظهور در بسیارى از روایات که از حد تواتر گذشته است؛ از جمله نشانه هاى علایم حتمى برشمرده شده اند:
خروج سید خراسانى و یمانى، نداى آسمانى (مبنى بر حقانیت حضرت مهدى(ع))، شهادت نفس زکیه و فرو رفتن سپاهیان سفیانى در منطقه بیداء (بیابان بین مدینه و مکه).14
این نشانه هاى پنجگانه را احادیث از علایم حتمى شمرده اندو هیچ گونه احتمال بدایى در مورد تحقق آنها نداده اند وگرنه خلاف حتمى بودن آنها مى شد. این نشانه ها شدیداً با مسأله ظهور ارتباط داشته و همگى مقارن ظهور رخ خواهند داد ان شاءاللَّه. بزرگوارانى چون مرحوم آیت اللَّه خویى در پاسخ به نویسنده کتاب سفیانى15 و علامه سید جعفر مرتضى عاملى، در کتاب خویش16 و شیخ طوسى، در غیبت خویش نسبت به این موضوع تصریح و اذعان کرده اند که:
هر چند بنابر تغییر مصلحتها با تغییر شروط اخبارى که به حوادث آینده مى پردازند، ممکن است دچار تغییر و تبدیل شوند جز آن که روایت تصریح کرده باشد که وقوع آن جریان حتمى است که (با توجه به اعتماد ما به معصومین(ع)) ما هم یقین به حدوث آنها در آینده پیدا مى کنیم و قاطعانه مى گوییم در آینده چنین خواهد شد.17
اشکال اساسى که به این نظر گرفته مى شود؛ متکى به حدیثى است که نعمانى در کتاب خویش آورده است که: محمدبن همام از محمد بن احمد بن عبداللَّه خالنجى از ابوهاشم داوود بن قاسم جعفرى نقل کرده اند که گفته است: نزد امام جواد(ع) بودیم و صحبت از حتمى بودن آمدن سفیانى شد، از آن حضرت پرسیدم: آیا در مورد امور حتمى هم بداء رخ مى دهد؟ فرمودند: آرى. گفتم: مى ترسم در مورد خود حضرت مهدى(ع) بداء رخ دهد. حضرت فرمودند:
[ظهور] حضرت مهدى(ع) وعده الهى است و خداوند خلف وعده نمى کند.18
علامه مجلسى، هم در بحارالانوار پس از نقل این حدیث این توضیح را اضافه کرده اند که:
شاید محتوم معانى مختلفى داشته باشد که با توجه به اختلاف در تعاریف ممکن است در مورد برخى از آنها بداء رخ بدهد. مضاف بر اینکه شاید منظور از بداء در مورد خصوصیات آن حادثه محتوم و حتمى باشد و نه اصل تحقق آن، که مثلاً پیش از زوال حکومت بنى عباس سفیانى جنبشهاى خویش را آغاز کند.19
این فرضیه چندان قابل قبول نیست؛ چرا که در صورت پذیرفتن آن، چه فرقى بین حتمى و غیر حتمى خواهد بوده مضاف بر این که روایت از حیث سندى ضعیف است.20 در ضمن نمى توان از آن همه حدیث و روایتى که به شدت بر حتمى بودن این پنج نشانه امتناع احتمال رخ دادن بداء در آنها تأکید مى کنند، چشم پوشى کرد و به احادیث انگشت شمارى از این دسته تمسک نمود؛ چرا که ممکن است در شرایط خاصى (به فرض قوت و اعتبار سندى آنها) معصوم(ع) مجبور شده باشند از روى تقیه، چینى سخنى بگویند.
به امام باقر(ع) در مورد حضرت مهدى(ع) گفتم: مى ترسم که زود بیایند و سفیانى نباشد. حضرت فرمودند:
واللَّه نه. [سفیانى] از حتمیاتى است که حتماً خواهد آمد.21
امور یا موقوفه اند یا حتمیه که سفیانى از دسته حتمیاتى است که حتماً خواهد بود22.
و یا امام صادق(ع) فرمودند:
از حتمیاتى که پیش از قیام حضرت مهدى(ع) خواهند بود [اینهاست]: شورش سفیانى، فرو رفتن در بیداء، شهادت نفس زکیه و منادى که از آسمان ندا در دهد23 .
حمران بن اعین از امام باقر(ع) راجع به آیه: »ثفمّ قَضى اَجلاً وَ اَجَلٌ مفسمّى عفندَه«24 مى پرسد. حضرت مى فرمایند:
دو اجل وجود دارد: محتوم و موقوف.
- محتوم چیست؟
- جز آن نخواهد شد
- و موقوف؟
- مشیت الهى در رابطه آن جارى مى شود.
- امیدوارم که سفیانى جزء موقوفها باشد.
- واللَّه که نه از محتومات است.25

سوم، بداء و قیام حضرت مهدى(ع)
ظهور حضرت حجت(ع) از امورى است که در اسلام نسبت به آنها به شدت تأکید شده و در حتمیت آن ذره اى شک و شبهه وجود ندارد. پیش از این گفتیم که در آیاتى نظیر آیه 55 سوره نور خداوند متعال به مؤمنان وعده داده است که فرمانروایان زمین گردند و بر آن سیطره یابند که چنین واقعه اى در تمام طول تاریخ تا کنون اتفاق نیفتاده است و از آنجا که »افنَّ اللَّهَ لایفخلففف المیعادَ«26 و خداوند در وعده خویش تخلف نمى کند، در آینده اى دور یا نزدیک حتماً چنین اتفاقى خواهد افتاد ان شاءاللَّه...
علاوه بر اینکه در موارد بسیارى رسول مکرم اسلام(ص) و معصومین(ع) شدیداً تأکید نموده اند که:
حتى اگر از عمر هستى بیش از یک روز باقى نمانده باشد، خداوند آن قدر این روز را طولانى مى کند که حضرت مهدى(ع) ظهور کرده و جهان را مملو از قسط و عدالت گردانند.27

چهارم، تعیین زمان ظهور حضرت مهدى(ع)بسیارى از روایات، ما را از توقیت (مشخص کردن زمان ظهور) یا تعیین محدوده زمانى براى ظهور حضرت به شدت نهى کرده اند و شیعیان را امر کرده اند که هر که چنین کرد تکذیب کنند و دروغگو بشمارند؛ چرا که این مطلب در زمره اسرار الهى است و کسى آن را نمى داند؛ امام صادق(ع) به محمدبن مسلم فرمودند:
محمد! اگر کسى وقتى از جانب ما [براى ظهور حضرت مهدى(ع)] نقل کرد، از تکذیب کردن او نترس! چرا که ما براى احدى تعیین وقت نمى کنیم.28
وقتى فضیل از امام باقر(ع) مى پرسد: آیا این مسئله وقت مشخص دارد حضرت سه مرتبه مى فرمایند:
[آنها که وقت تعیین مى کنند دروغ مى گویند.]29
یکى از یاران امام ششم(ع) به ایشان عرضه مى دارد: این مسئله اى که چشم انتظارش هستیم کى خواهد آمد؟ حضرت مى فرمایند:
اى مهزم! آنها که وقت تعیین کنند دروغ مى گویند، آنها که عجله کنند هلاک مى شوند و آنها که تسلیم [امر خداوند] باشند نجات مى یابند و به سوى ما باز مى گردند30.
آنگونه که از احادیث برمى آید ظهور حضرت حجت(ص) از جمله امورى است که خداوند متعال آن را از مردم پنهان نموده است و هر زمان که خداوند تبارک و تعالى اراده کنند و شرایط و علل فراهم و مناسب باشد؛ زمین را از برکات وجودى آن امام همام(ع) بهره مند خواهند نمود.
البته همان طور که طى مطالب این مجموعه نوشتار دیدیم؛ نهى از تعیین وقت شامل نشانه هاى حتمى ظهور نمى شود؛ چرا که خود معصومین(ع) در این موارد به فاصله زمانى میان حدوث آن نشانه حتمى و ظهور حضرت اشاره کرده اند که مثلاً از ابتداى شورشهاى سفیانى تا قیام حضرت بیش از 9 ماه طول نخواهد کشید یا مثلاً 15 روز پس از شهادت نفس زکیه حضرت در مکه ظهور مى کنند. ولیکن دیگر نشانه ها حداکثر به این اشاره مى کنند که ظهور آن وجود مقدس نزدیک شده است و نه بیش از این. چنانکه دیدیم برخى از نشانه هاى ظهور قرنهاست که اتفاق افتاده اند و گذشته اند و هنوز ظهور رخ نداده است. که البته به جهت ایجاد امید و در دل شیعیان مبنى بر نزدیک شدن ظهور معصوم(ع) از آن به عنوان نشانه قیام حضرت صاحب(ع) یاد کرده اند. (در بخشهاى پیشین مفصلاً به این موضوع پرداختیم).
ضمناً اگر بنا بود زمان ظهور مشخص شود و همگان بدانند که ایشان بناست چه زمانى قیام جهانى خویش را آغاز کنند؛ ستمگران و ظالمان تمام عفدّه و عفدّه خویش را براى آن روز مهیا و آماده مى کردند - که به خیال خام و واهى خود - آن نور الهى را خاموش کنندو نگذارند عدالت را در جهان گسترش دهند و مؤمنان و مستضعفانى هم که قرنها با حدوث این حادثه عظیم و بزرگ فاصله داشتند مبتلا به یأس و کسالت و خمودى مى شدند حال آن که قرنهاست بسیارى در انتظار آن یار غایب از نظر، دیده ها را خونبار کرده و هر صبح و شام دست دعا به تعجیل در فرج ایشان برداشته اند و امید دارند که در زمره یاران و یاوران ایشان باشد. مشخص نبودن زمان ظهور خواب از چشم هاى ستمگران ربوده و هر صبح و شام از این هراسناکند که شاید آن عزیز مقتدر امروز ظهور کند و پایه هاى حکومت شیطانى شان را درهم شکند.
به امید آن که آن روز را ببینیم و از یاوران حضرتش باشیم. ان شاءاللَّه.
أللّهم عجّل فرجه وَ سّفهفل مخرجه واجعلنا من انصاره واعوانه و مقویة سلطانه. آمین
موعود شماره 37  /  پى نوشت ها : ---